Thơ Hàn Mặc Tử - Lời b́nh Phạm Ngọc Thái

ĐÂY THÔN VỸ DẠ

Sao anh không về chơi thôn Vỹ?
Nh́n nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Lá trúc che ngang mặt chữ điền.

Gió theo lối gió, mây đường mây
Ḍng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay.

Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trắng quá nh́n không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết t́nh ai có đậm đà?

Hàn Mặc Tử
(Rút trong tập "đau thương" - Thơ điên của HMT)

-------------------------

Bài thơ được mở đầu với lời trách móc của người con gái. Lời trách ấy có lẽ do một hoàn cảnh gặp gỡ nào trước đó được thi nhân nhớ lại:
Sao anh không về chơi thôn Vỹ?
Câu mở đầu như thế giúp cho ư tưởng kiến thiết bài thơ thôn Vỹ gắn với nỗi nhớ người xưa được gợi lên trong kỷ niệm:
Nh́n nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Nghĩa là từ hàng cau đến cái nắng mới vào buổi sáng ấy, màu xanh của vườn cây đều là cảnh hiện trong hồi tưởng. Thôn Vỹ nói riêng cũng như mỗi làng quê Việt Nam nói chung: hàng cau thường đọng lại những ấn tượng sâu sắc, nhất là với những người khi đă phải xa quê. Ta cũng thấy ở trong thơ Nguyễn Bính từng viết:
Nhà tôi có một hàng cau liên pḥng
Hàng cau dưới cái nắng mới buổi sớm th́ trong mát, thanh thiên lắm! Cảnh quê cô đọng được hoà quyện vào mối t́nh đầu trong sáng, mơ mộng của thi nhân, dù mối t́nh với nàng Hoàng Cúc ấy chỉ đơn phương về phía Hàn Mặc Tử. Nhưng sự sâu lắng đă trở thành hoài niệm măi trong cơi nhớ của ông, bởi thế màu xanh của lá cây trong vườn cũng lung linh mà "xanh như ngọc"...


Cảnh Thôn Vỹ Dạ

Như vậy "cảnh nhớ" ở ba câu đầu tuy chỉ là hồi tưởng nhưng lại xuất phát từ "cảnh có thực"! Sở dĩ tôi nhấn mạnh về chữ "thực" ở đây? v́ chỉ đến câu thứ tư h́nh ảnh thơ đă có ư nghĩa tượng trưng:
Lá trúc che ngang mặt chữ điền.
"lá trúc" và "chữ điền" thuộc những ngôn từ mỹ học! H́nh tượng cây trúc làm tượng trưng trong thơ HMT, ta c̣n thấy ở trong bài thơ Mùa Xuân Chín:
Thầm thĩ với ai ngồi dưới trúc
"trúc" là h́nh ảnh biểu tượng cho làng quê, c̣n "mặt chữ điền": theo cách nói cổ nho là ví cho gương mặt nam nhi! Trong bài thơ này gương mặt chữ điền ấy để biểu tượng cho chính bản thân thi nhân. Hai chữ "che ngang" kia, nghĩa là thôn Vỹ với nhà thơ giờ đây chỉ c̣n ở trong kỷ niệm, nỗi nhớ... măi măi phải cách xa nên đă bị... "cắt ngang"!
Ngay trong bốn câu của khổ thơ đầu ta đă nhận thấy cấu trúc, tư duy thơ HMT theo cảm súc đă được thiết lập theo tŕnh tự suy lư về nỗi cảnh mà lập thành tứ, để phát triển sâu hơn ở khổ thơ thứ hai khi nói đến t́nh duyên dang dở giữa hai người:
Gió theo lối gió, mây đường mây...
Ư là:
Em theo đường em, anh đường anh
Duyên phận đôi ta có thế thôi!
Tả cảnh nhưng chính để nói nỗi đời:
Ḍng nước buồn thiu (tĩnh), hoa bắp lay (động)...
Cái (tĩnh) và (động) ấy chỉ để bộc lộ một cơi ḷng, một tâm trạng cô đơn và buồn! Thi nhân ngồi nhớ người xưa, ḷng ông lặng lờ buồn bă như ḍng nước hắt hiu, nhưng trái tim ông vẫn bổi hổi, xốn xang như làn "hoa bắp lay"...
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay?
Đây là hai câu thơ thần cảm - H́nh ảnh thuyền và sông trăng theo cảm súc ùa vào trong thơ mà bật ra... làm cho t́nh thơ thêm rộng răi, rung rinh, nỗi thơ càng mênh mang, da diết.
Xin nói thêm, cảnh thuyền và sông trăng ở đây theo như một số nhà b́nh luận: Người th́ cho đó là cảnh trong một bức ảnh về Huế mà nàng Hoàng Cúc đă gửi tặng thi nhân khi đang lâm bệnh phải điều trị ở Gành Ráng, Qui Nhơn. Nhưng cũng có người lại nói rằng nàng Hoàng Cúc đă gửi tặng thi nhân tấm ảnh mặc áo dài trắng?... chứ không phải là phiến cảnh "thuyền" và "sông trăng" đó. Nếu vậy th́ cảnh trong thơ chỉ là cảnh mà thi nhân nhớ lại nơi thôn Vỹ chăng? - Cũng chưa thật ngă ngũ về hướng nào.
Nhưng tóm lại cảnh của hai khổ thơ đầu ấy là cảnh thuộc về trí tưởng, dù là vào buổi sớm dưới hàng cau hay trong một đêm trăng trên sông nước. Trong bài b́nh của nhà b́nh thơ Vũ Quần Phương, đến đây có nhận xét rằng:
"Bốn câu đoạn hai không có liên hệ ǵ về chi tiết với đoạn một... thoáng nh́n bài thơ có vẻ đầu Ngô ḿnh Sở...", (hay là) "Những ư thơ rất xa nhau về ư nghĩa hoá ra lại vẫn có chỗ liền nhau..." và nhà b́nh thơ cho rằng "chỗ liền nhau ấy trong thơ HMT chỉ là nhờ vào tâm trạng súc cảm"...
Theo tôi: HMT là một thi nhân viết thơ bằng nội tâm theo tư duy thế giới trong, súc cảm chỉ làm đà cho mạch thơ, hơi thơ tuôn chảy... c̣n ư tứ thường được diễn tả rất mạch lạc, rơ ràng. Mượn cảnh làm biểu tượng để diễn đạt nỗi t́nh thơ - Đoạn thơ thứ hai ấy cần phải hiểu sâu sắc bằng thế giới bên trong như đă b́nh trên, mới thấy cảm súc về ư tứ của bài thơ Đây Thôn Vỹ Dạ hoàn toàn liên kết chặt chẽ với nhau, từ đoạn thơ đầu tiên cho đến đoạn cuối cùng. Đấy chính là cốt lơi để tạo ra thi phẩm của ông. Đây thôn Vỹ Dạ là một tuyệt tác thi ca! Nếu cho rằng đoạn thơ thứ hai chỉ là để tả cảnh buồn mênh mang... th́ sẽ không thấy hết được cái hay và sâu sắc của bài thơ!
Tôi xin b́nh sang khổ thơ thứ ba:
Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trắng quá nh́n không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết t́nh ai có đậm đà?
Như đă nói mối t́nh giữa HMT với nàng Hoàng Cúc chỉ là một mối t́nh đơn phương về phía thi nhân, có thể nàng không hay biết về t́nh yêu của chàng? Hơn nữa trong lễ giáo phong kiến thời ấy, giữa gia đ́nh thi nhân với gia đ́nh nàng c̣n có một khoảng cách về đẳng cấp xă hội. Hoàng Cúc thuộc gia đ́nh một quan lại, c̣n HMT là gia đ́nh lớp b́nh dân. Ông vốn tính lại rụt rè, hay bẽn lẽn, yêu tha thiết mà chỉ dám đứng từ xa chiêm ngưỡng người đẹp như trong mộng... rồi thương thầm, nhớ trộm. Thi nhân đă dồn hết t́nh yêu của ḿnh vào thơ ca... sáng tác cả một tập, gọi là tập "gái quê" để tặng nàng!
Giờ đây th́ cả cái mối t́nh đơn phương ấy cũng đang trôi vào dĩ văng. Thi nhân lâm bệnh nặng phải sống cách ly, sự ngăn trở giữa hai người càng xa hơn. Nên trong bài thơ nói về người yêu mà thi nhân lại dùng chữ "khách" là v́ thế! Ông mơ về nàng dẫu t́nh th́ sâu nặng... mà vẫn như mơ về một người khách lạ...
H́nh ảnh: Áo em trắng quá.../ - Hẳn là màu áo trắng của nàng Hoàng Cúc thường mặc phải gây ấn tượng trong trí nhớ của HMT hơn các màu áo khác! Nhưng màu áo trắng ở đây c̣n là ảnh ảo, khi thi nhân mơ tưởng người đẹp ở trong trăng... Màu trăng ấy thường hay thấy trong thơ HMT:
Người trăng ăn vận toàn trăng cả...
C̣n tại sao "áo em trắng quá" mà lại "nh́n không ra"? Ư là: Mối t́nh ấy đă cách biệt, giờ đây khoảng cách giữa hai người xa vời như người khách lạ qua đường. C̣n cảnh tượng:
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Đó là cảnh thực của nơi Ông đang sống và chữa bệnh... hiu quạnh, khói sương heo hút ở Gành Ráng, Qui Nhơn. Nhưng đồng thời cũng để nói lên trong cảnh ngộ của Người về thân phận "mịt mờ nhân ảnh". Tâm trạng Ông đang rơi vào trong vực thẳm trước sự quên lăng của người đời. Ḷng ông càng da diết mà hỏi:
Ai biết t́nh ai có đậm đà?
Tiếng "ai" bộc lộ một tâm trạng vẫn rất tha thiết của Ông: Liệu nàng c̣n nhớ đến ta chăng? Cái tâm trạng xa xót ai oán ấy, ông cũng đă từng bộc lộ nhiều lần khác:
Một mai kia ở bên khe nước ngọc
Với sao sương, anh nằm chết như trăng
Không t́m thấy nàng tiên mô đến khóc
Đến hôn anh và rửa vết thương tâm!
"Đây thôn Vỹ Dạ" là một bài thơ được dệt thành một bức tranh trong mộng, không gian đa sắc đa chiều, đan xen giữa hiện tại và kí ức. Ư, t́nh khúc triết, sâu xa. Dù rằng t́nh thơ được rút trong tập "thơ điên", nhưng nó không những không phải là thơ điên mà c̣n là một t́nh thơ đằm thắm chứa chan, trái tim của nhà thơ đă thấm đầy huyết lệ!

Phạm Ngọc Thái