Nếu bất kỳ ai đó từng học, đọc lịch sử Việt Nam (
lấy căn bản từ Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim làm nền tảng ).
Có cơ hội đi lang thang, bát phố hay văng cảnh trong lúc nhàn du
khắc các đường phố, hang cùng ngơ hẻm của vùng đất Sàig̣n - Gia Định
ắt cũng phải thắc mắc về cách hệ thống hóa và đặt tên đường phố vùng
này tại sao lại như thế nhỉ.
Bài viết dưới đây cũng giải tỏa phần lớn những thắc mắc của ai đó
rỗi hơi cắc cớ đặt vấn đề. Dĩ nhiên không phải là không vô ích vô bổ
đâu. Ở đây ta không đi vào chi tiết kỹ thuật của từng con đường hay
từng khu vực. Chỉ cần cái nh́n tổng thể thôi ta thất dường như đă
tổng hợp cả một nguồn lịch sử văn hóa của chiều dài lịch sử h́nh
thành non sông đất Việt. Càng đi sâu vào các con đường nhỏ từng khu
phố dăy nhà, ta như sống lại lịch sử hào hùng của một dân tộc kiên
cường chống ngoại xâm vừa đấu tranh vừa xây dựng. Càng lấy làm khâm
phục ủy ban, nhóm người hay ai đó đă chủ trương đặt những tên đường
như vậy họ phải có ḷng yêu nước nồng nàn. Song song với thời kỳ đặt
tên đường cho các con lộ, con đường, khu phố, đại lộ...là những bài
hùng ca diệu hành khúc ( tempo di marcia ) được vang lên trên các
phương tiện phát thanh của nước nhà làm nao nức ḷng người trai hăng
hái t́nh nguyện nhập ngũ ṭng quân ǵn giữ an b́nh cho quê hương.
Những nhạc sĩ điển h́nh cho thời kỳ này như Phạm Duy, Lê Thương Hùng
Lân, Nguyễn Hiền, Văn Phụng, Phạm Đ́nh Chương...Quả là một đất nước
vừa trỗi dậy sau những canh dài ngủ quên dưới ách thống trị của thực
dân Pháp lẫn phát xít Nhật cả non thế kỷ, không loại trừ những cuộc
nổi dậy chém giết thanh toán v́ tư thù của bọn Việt Minh cộng sản
nhen nhóm lẻ tẻ vài vùng bị chúng kiểm soát khủng bố, đe dọa.
Tuy nhiên Quốc Gia dành độc lập rồi c̣n bao nhiêu việc phải làm để
đem lại no cơm ấm áo cho con dân sống dưới thể chế Cộng Ḥa nhưng
không quên c̣n một nửa nước đang c̣n sống dưới ách cai trị độc tài
của chủ nghĩa vô thần độc ác, kiểm soát người dân từ hột gạo manh áo
cho đến tư tưởng, việc học.
Những tưởng người dân được sống trong yên hàn sao cho người dân đươc
nâng dân trí, phát triển dân sinh đưa đất ước tiến lên hùng cường.
Ngờ đâu tham vọng cuồng si và độc ác tạo nên những cơn hồng thủy xóa
đi những nề nếp đă được tạo thành, đă được duy tŕ củng cố vài thập
niên nay bị đảo lộn tùng phèo. Những cái tên được cắm lên hay dựng ở
ngă ba ngă tư là những tên ông bà cô cậu cha căng chú kiết du côn du
kề nào đó chẳng ai nghe, chẳng ai biết đến bao giờ. Thậm chí cả tên
những nhân vật không hề có mặt trên cơi đời này mà kỳ thực tên đó
chỉ là sản phẩm của trí tưởng tượng lâu ngày tự lừa dối ḿnh lẫn
thiên hạ làm như y có thật trên cọi đời. Chẳng hề có một hệ thống
hay tiêu chuẩn khoa học nào được đề xướng cho việc đặt tên đường mà
hoàn toàn do t́nh cảm và chủ trương chính trị cực đoan một chiều
theo giáo điều đă bị quẳng vào thùng rác lịch sử.
Xây dựng th́ khó chớ cướp bóc, phá hoại, khuynh hướng CẢI LÙI lại
quá dễ quá đơn giản.
MƯA NGUỒN.
Ai đă đặt tên cho các đường phố
Saigon trước 1975?
Nhà văn Thuần Phong Ngô văn Phát và việc đặt tên đường phố Sàig̣n
năm 1956.
Thưa quí vị,
Từ lâu, tôi đă có dịp bày tỏ ḷng ngưỡng mộ và khâm phục về việc đặt
tên cho các đường phố tại Saigon vào năm 1956, ngay sau khi chúng ta
dành được độc lập từ tay thực dân Pháp. V́ đây là một công việc qúa
xuất sắc và qúa hoàn thiện, nên tôi vẫn đinh ninh rằng đó phải là
một công tŕnh do sự đóng góp công sức và trí tuệ của rất nhiều
người, của một ủy ban gồm nhiều học giả, nhiều sử gia, nhiều nhà
văn, nhà báo…
Nhưng thật là bất ngờ, bất ngờ đến kinh ngạc, khi qua tài liệu đính
kèm của tác giả Nguyễn văn Luân, chúng ta được biết kiệt tác của
lịch sử này đă được hoàn thành bởi … một người. Người đó là ông Ngô
văn Phát, trưởng pḥng họa đồ thuộc ṭa đô chánh Saigon.
Nhà văn Ngô văn Phát, bút hiệu Thuần Phong, sinh quán tại huyện Vĩnh
Lợi, tỉnh Bặc Liêu.
Nhân đây, tôi cũng xin được gửi lại một vài ư kiến liên hệ của tôi:
“… Nói vào chi tiết hơn, vua Lê Thánh Tôn đă mở mang bờ cơi từ Quảng
Nam, Quảng Ngăi và B́nh Định. Rồi sau đó, chúa Nguyễn Hoàng và con
cháu đă vượt đèo Cù Mông, đánh chiếm Phú Yên, Khánh Ḥa, Ninh Thuận,
B́nh Thuận, vĩnh viễn xóa sổ nước Chiêm Thành khỏi bản đồ thế giới.
Rồi c̣n tiếp tục mang về cho dân tộc cả một đồng bằng Nam Phần mênh
mông bao la, từ Đồng Nai đến Cà Mau, Rạch Giá, Hà Tiên, Phú Quốc...
Cũng phải kể luôn cả “Hoàng Triều Cương Thổ” (vùng đất mà thực dân
Pháp dành riêng cho các vua nhà Nguyễn) là vùng Cao nguyên Trung
phần trù phú mầu mỡ hiện nay. Dĩ nhiên công cuộc mở mang bờ cơi này
cũng bao gồm cả các quần đảo Hoàng Sa và Truờng Sa nữa.
Nghĩa là hơn một nửa diện tích đất liền của Việt Nam hiện nay là do
gịng họ của Chúa Nguyễn Hoàng đă mang về cho dân tộc Việt Nam!
Riêng Chúa Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần, là người đă có công rất lớn
trong công cuộc Nam Tiến của dân tộc Việt Nam. Đặc biệt là Chúa Hiền
Vương đă đóng góp rất nhiều công sức trong việc b́nh định và chinh
phục vùng đất Gia Định ngày xưa. Gia định ngày xưa bao gồm Biên Ḥa,
Long Khánh, Bà Rịa, Vũng Tàu, Tây Ninh, Phước Long, B́nh Long, Long
An, Mỹ Tho, Gia Định, Saigon... bây giờ. Cho nên chính phủ Việt Nam
Cộng Ḥa đă lấy tên của Ngài để đặt cho một trong hai con đường
chính từ hướng Bắc dẫn vào trung tâm Thành Phố Sá G̣n. (CSVN đă
thay Hiền Vương bằng tên của Vơ thị Sáu – Đường Nguyễn Hoàng bị đổi
thành Trần Phú…).
Loại bỏ tên cuả Chúa Nguyễn Hoàng, của Chúa Hiền Vương và các vị ân
nhân của dân tộc trong công cuộc Nam Tiến ra khỏi bản đồ Sài G̣n và
các thành phố Miền Nam là điều mà tục ngữ ca dao b́nh dân gọi là “ăn
cháo, đá bát”.
Đấy là chưa nói tới giấc mộng...Tây Tiến chưa thành. Hai vị trung
thần nhà Nguyễn là Lê Văn Duyệt và Trương Minh Giảng đă mở mang bờ
cơi nước ta tới tận biên giới… Thái Lan bây giờ, đă thiết lập thêm
một Trấn mới là Trấn Tây Thành, (hai Trấn kia là Trấn Bắc Thành và
Trấn Gia Định Thành). Phải chăng chính v́ vậy mà ngay từ khi vừa
dành được chủ quyền từ tay thực dân Pháp, hai con đường lớn từ trung
tâm Sài G̣n hướng về Bà Quẹo để sang thẳng đất Miên qua ngả G̣ Dầu,
đă được mang tên hai vị Anh Hùng Tây Tiến nổi danh này. Đó là đường
Trương Minh Giảng và đường Lê Văn Duyệt. Phải chăng đó cũng như là
một nhắc nhở cho các thế hệ mai sau về một sứ mạng chưa thành, một
“Mission unaccomplished”...
VŨ LINH CHÂU.
Nhà văn Thuần Phong Ngô văn
Phát và việc đặt tên đường phố Sàig̣n năm 1956.
Nguyễn văn Luân.
Trong những năm làm việc tại Ṭa Đô Chánh Saigon, tôi có dịp góp
phần trông coi việc xây dựng và tu bổ đường xá, lúc th́ tại Khu Kiều
Lộ Saigon Tây (Chợ Lớn) gồm 6 quận 5, 6, 7, 8, 10 và 11, lúc th́ tại
Khu Kiều Lộ Saigon Đông (Saigon) gồm 5 quận 1, 2, 3, 4 và 9. Hàng
ngày họp với các ông cai lục lộ phụ trách từng khu vực, nghe báo cáo
đường th́ ngập nước sau cơn mưa, đường th́ có ổ gà, nhựa đường tróc
hết trơ lớp đá xanh đá đỏ nền đường, đường th́ dân xây cất trên lộ
giới tràn ra lề đường, nên tôi gần như thuộc ḷng tên hơn 300 con
đường.
Qua bao nhiêu năm lịch sử của thành phố, hầu hết đều có tên Tây như:
Boulevard Charner
Boulevard Galliéni
Boulevard Kitchener
Boulevard Norodom v.v
Sau hiệp định Genève tháng 7 năm 1954 chính quyền Pháp bàn giao cho
chính phủ Bảo Đại, với Thủ Tướng Ngô Đ́nh Diệm.
Để đánh dấu việc dành độc lập từ tay người Pháp, Toà Đô Chánh Sàig̣n
được lệnh gấp rút thay thế toàn bộ tên đường từ tên Pháp qua tên
Việt trong khoảng thời gian ngắn nhất. Trong lịch sử của các thành
phố có bao nhiêu lần đổi tên hàng loạt toàn bộ các con đường như thế
này? Có lẽ vô cùng hiếm hoi.
Việc đối chiếu tên các danh nhân trong lịch sử 4000 năm để đặt tên
đường sao cho hợp lư không phải dễ. Chỉ nghĩ đơn thuần, khi dùng tên
Vua “Trần Nhân Tôn” và Tướng “Trần Hưng Đạo”, người làm dưới trướng
của Vua, để đặt tên cho 2 con đường th́ đường nào to và quan trọng
hơn? Câu hỏi nhỏ như vậy c̣n thấy không đơn giản, huống chi cân nhắc
cho ngần ấy con đường trong một thời gian gấp rút thật không dễ.
Lúc bấy giờ công việc này được giao cho Ty Kỹ Thuật mà Pḥng Hoạ Đồ
là phần hành trực tiếp. May mắn thay cho thành phố có được nhà văn
Ngô Văn Phát**, bút hiệu Thuần Phong, có bằng Cán Sự Điền Điạ lúc ấy
đang giữ chức Trưởng Pḥng Hoạ Đồ.
Năm 1956, sau hơn ba tháng nghiên cứu, ông đă đệ tŕnh lên Hội Đồng
Đô Thành, và toàn bộ danh sách tên đường ấy đă được chấp thuận. Khi
tôi vô làm năm 1965 và hàng ngày lái xe đi công trường, đụng chạm
với các con đường mới cảm nhận được sự uyên bác về lịch sử của ông.
Nh́n những tên đường trên họa đồ, khu nào thuộc trung tâm thành phố,
khu nào thuộc ngoại ô, đường nào tên ǵ và vị trí gắn bó với nhau,
càng suy nghĩ càng hiểu được cái dụng ư sâu xa của tác giả.
Các đường được đặt tên với sự suy nghĩ rất lớp lang mạch lạc với sự
cân nhắc đánh giá bao gồm cả công trạng từng anh hùng một lại phù
hợp với điạ thế, và các dinh thự đă có sẵn từ trước. Tác giả đă cố
gắng đem cái nh́n vừa tổng quát lại vừa chi tiết, những khiá cạnh
vừa t́nh vừa lư, đôi khi chen lẫn tính hài hước, vào việc đặt tên
hiếm có này. Tôi xin kể ra đây vài thí dụ, theo sự suy đoán riêng
của ḿnh, bởi v́ ông có nói ra đâu, nhưng tôi thấy rơ ràng là ông có
ư ấy:
Đầu tiên là những con đường mang những lư tưởng cao đẹp mà toàn dân
hằng ao ước: Tự Do, Công Lư, Dân Chủ, Cộng Hoà, Thống Nhất. Những
con đường hoặc công trường này đă nằm ở những vị trí thích hợp nhất.
Đường đi ngang qua Bộ Y Tế th́ có tên nào xứng hơn là Hồng Thập Tự.
Đường de Lattre de Tassigny chạy từ phi trường Tân Sơn Nhất đến bến
Chương Dương đă được đổi tên là Công Lư, phải chăng v́ đi ngang qua
Pháp Đ́nh Sàig̣n. Con đường dài và đẹp rất xứng đáng. Ba đường Tự
Do, Công lư và Thống Nhất giao kết với nhau nằm sát bên nhau bên
cạnh dinh Độc Lập.
Đại lộ Nguyễn Huệ nằm giữa trung tâm Sàig̣n nối từ Toà Đô Chánh đến
bến Bạch Đằng rất xứng đáng cho vị anh hùng đă dùng chiến thuật thần
tốc phá tan hơn 20 vạn quân Thanh. Đại lộ này cũng ngắn tương xứng
với cuộc đời ngắn ngủi của ngài.
Những danh nhân có liên hệ với nhau thường được xếp gần nhau như Đại
Lộ Nguyễn Thái Học với đường Cô Giang và đường Cô Bắc, cả ba là lănh
tụ cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Hoặc đường Phan Thanh Giản với đường
Phan Liêm và đường Phan Ngữ, Phan Liêm và Phan Ngữ là con, đă tiếp
tục sự nghiệp chống Pháp sau khi Phan Thanh Giản tuẫn tiết.
Những đại lộ dài nhất được đặt tên cho các anh hùng Trần Hưng Đạo,
Trần Quốc Toản, Lê Lợi và Hai Bà Trưng. Mỗi đường rộng và dài tương
xứng với công dựng nước giữ nước của các ngài.
Đường mang tên Lê Lai, người chịu chết thay cho Lê Lợi th́ nhỏ và
ngắn hơn nằm cận kề với đại lộ Lê Lợi.
Đường Khổng Tử và Trang Tử trong Chợ Lớn với đa số cư dân là người
Hoa.
Bờ sông Sàigon được chia ra ba đoạn, đặt cho các tên Bến Bạch Đằng,
Bến Chương Dương, và Bến Hàm Tử, ghi nhớ những trận thuỷ chiến lẫy
lừng trong lịch sử chống quân Mông cổ, chống Nhà Nguyên cuả Hưng Đạo
Đại Vương vào thế kỷ 13.
Cụ Nguyễn Du, mà thầy đồ Thiệp, người dạy học vỡ ḷng cho tôi, khi
nói chuyện với cha tôi, bao giờ cũng gọi với danh xưng Cụ Thánh Tiên
Điền. Cuốn truyện Kiều của cụ ngày nay được chúng ta dùng như là
khuôn mẫu cho tiếng Việt, khi có sự tranh luận về danh từ hay văn
phạm, người ta thường trích một câu Kiều làm bằng. Vậy phải t́m
đường nào đặt tên cho xứng? Tôi thấy con đường vừa dài vừa có nhiều
biệt thự đẹp, với hai hàng cây rợp bóng quanh năm, lại đi ngang qua
công viên đẹp nhất Saigon, vườn Bờ Rô, và đi ngang qua Dinh Độc Lập,
th́ quá xứng đáng. Không có đường nào thích hợp hơn. Tuyệt! Vườn Bờ
Rô cũng được đổi tên thành Vườn Tao Đàn làm cho đường Nguyễn Du càng
thêm cao sang.
Vua Lê Thánh Tôn, người lập ra Tao Đàn Nhị Thập Bát Tú, cũng cho
mang tên một con đường ở địa thế rất quan trọng, đi ngang qua một
công viên góc đường Tự Do, và đi trước mặt Toà Đô Chánh.
Trường nữ trung học Gia Long lớn nhất Sài g̣n th́, (trớ trêu thay?),
lại mang tên ông vua sáng lập nhà Nguyễn. Trường nữ mà lại mang tên
nam giới! Có lẽ nhà văn Thuần Phong muốn làm một chút ǵ cho trường
nữ trung học công lập lớn nhất thủ đô có thêm nữ tính, nên đă đặt
tên hai đường song song nhau cặp kè hai bên trường bằng tên của hai
nữ sĩ: Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm. Chùa Xá Lợi nằm trên
đường Bà Huyện Thanh Quan thấy cũng nhẹ nhàng.
Thẳng góc với hai đường Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm là
đường Hồ Xuân Hương. Ba nữ sĩ nằm bên cạnh nhau, thật là có lư,
nhưng có lư hơn nữa có lẽ là đường Hồ Xuân Hương đi ngang qua bệnh
viện Da Liễu. Tác giả những câu thơ “Vành ra ba góc da c̣n thiếu,
Khép lại hai bên thịt vẫn thừa” mà cho mang tên đường có bệnh viện
Da Liễu có lẽ cũng xứng hợp.
Ông Nhà Văn - Trưởng Pḥng Họa Đồ quả là sâu sắc.
Rất tiếc là lúc vào làm việc th́ Thuần Phong Ngô văn Phát đă về hưu
nên tôi không được hân hạnh gặp mặt. Măi sau này mới có dịp đọc tiểu
sử của ông, mới hết thắc mắc làm sao chỉ là một công chức như tôi mà
ông đă làm được việc quá xuất sắc và hi hữu này.
______________________________ _________
Tiểu sử nhà văn lấy từ nguồn:
https://vi.wikipedia.org/wiki/ T%E1%BB%91_Phang
Tố Phang – Wikipedia tiếng Việt
vi.wikipedia.org
Tố Phang trên thật là Ngô Văn Phát (1910 - 1983), là nhà văn, nhà
thơ Việt Nam thời tiền chiến. Khi viết, ngoài bút hiệu Tố Phang, ông
...
*** Nhà văn, nhà họa đồ Ngô Văn Phát, bút hiệu Thuần Phong, Tố
Phang, Đồ Mơ, sinh ngày 16-10-1910 tại huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc
Liêu.
Thuở nhỏ học ở Bạc Liêu, Sài G̣n, đậu bằng Thành Chung rồi nhập
ngạch họa đồ ngành công chánh. Ông ham thích văn chương từ ngày c̣n
ngồi trên ghế nhà trường, từng có thơ đăng trên Phụ nữ tân văn, họa
mười hai bài Thập thủ liên hoàn của Thương Tân Thị... Có lúc ông dạy
Việt văn tại trường Pétrus kư Sài G̣n.
Năm 1957 ông có bài đăng trên bộ Tự điển Encyclopedia - Britannica ở
Luân Đôn (Anh Quốc). Đó là chuyên đề Khảo cứu về thành phố Sài G̣n.
Năm 1964 chuyên đề Ca dao giảng luận in trên tạp chí Trường Viễn
đông Bác cổ ở Paris (sau in thành sách ở Sài G̣n). Cùng năm này
Trường Cao học Sorbonne (Paris), ông cũng có chuyên đề Nguyễn Du et
la métrique populaire (Nguyễn Du với thể dân ca) trong bộ sách nhan
đề: Mélanges sur Nguyen Du (Tạp luận về Nguyễn Du).
Những năm 70 ông được mời giảng môn Văn học dân gian tại Đại học Văn
khoa, Sư phạm Huế và Cần Thơ.
Ông mất trong năm 1983 tại Sài G̣n.
Trí thức hay khoa
bảng
Bà Bắc chửi ... mất
nước....
Lương tâm công chức
Sinh ngữ hay tử ngữ
Trí thức hay khoa
bảng?
Câu chuyện kỳ thị
Trọc phú khoe của
Trung Cộng thất thế
trước đ̣n phản công của HK
Viễn thông, bưu
chánh
Dáng h́nh phụ nữ
Kinh nghiệm làm ăn
Chuyển ḿnh
trước thời cuộc
#NeverTrum và deep state
Đàn áp tôn giáo
Thăng Long hoài cổ
Câu chuyện về một lá thư
Cuộc ra đi
của những kẻ hái khế
Các vụ án Manafort
& Cohen
Đặt tên đường
Tỵ nạn Việt và TT Trump
Trump siêu nhân?
Gánh vàng đi
đỗ sông ngô
Chiến lược xâm lăng
Chiến tranh kinh tế
Vơ sĩ Trump đi Âu Châu
Thư gửi các bạn trẻ Việt Nam
Nghề bán nước
Tái chế
Tâm sự thi nhân
Các mũi giáp
công Mỹ tung ra để hạ gục TQ...
Tiếng kêu của bầy b́m bịp
Luật rọ mơm
Đàm phàn
Mỹ - Bắc Hàn tiếp tục đi tới
30/4/1975: Ngày cỏ độc và loài man dại lên ngôi
“Mỹ Ngụy”
hồi đó hay “Hán Ngụy” bây giờ?
Sức mạnh ở đâu
Tiến
nhanh tiến mạnh, tiến vững chắc...
Vật đổi sao dời
Đồ con rùa
Bầu bán cuối năm
Người Việt lớn tuổi
qua Mỹ tại sao bị ghét ?
Nội cát bát nháo
Người
ngoại quốc nghĩ về Việt Nam ngày nay
Một thế hệ... vứt đi !
Thắc mắc biết hỏi ai?
Ăn nói tráo trở
Phần “Con” và phần
“Người”
Làm Tổng Thống Mỹ
Đầu óc... chỉ nghĩ
tới đó !
Ai hơn không được
Ăn và tù
Tên đường
Những chính sách thiên
tả từ Mỹ qua Âu Châu đều thất bại...
Nếu không nh́n
lại, ḿnh sẽ mất quá khứ và tương lai
Âm mưu hán hoá
Mặc cảm của sự dốt
nát
Luật thuế mới